اَبیانه روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان نطنز در استان اصفهان است. این روستا در 35 کیلومتری شمال غربی نطنز ، در دامنهٔ کوه کرکس است. این روستا یکی از بلندترین نقاط مسکونی در ایران است. ارتفاع از سطح دریا در این روستا ۲۲۲۲ متر می باشد. به اعتبار معماری بومی و بناهای تاریخی پُرتنوع آن ، از روستاهای مشهور ایران است. ابیانه با آب و هوای معتدل ، دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. این روستا در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۰۸۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
جمعیت
این روستا در دهستان برزرود قرار دارد و براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۰ ، جمعیت آن ۲۹۴ نفر (۱۷۳خانوار) بوده استمعرفی
در زبان محلی به ابیانه ویونا (Viuna) می گویند. وی (Vi) به معنای بید و ویانه (Viyane) به معنای بیدستان است. (ابیانه در گذشته بیدستان بوده است) در طول زمان ویونا به ابیانه دگرگون شده است.
سندی که دقیقاً قدمت زمانی ابیانه را معلوم کند در دست نیست؛ ولی پیشینهٔ هزار و پانصد ساله را برای آن تخمین می زنند و آن را از کهن ترین زیست گاه های انسانی در حاشیه دشت کویر ایران می دانند. آثار و بناهای تاریخی که در ابیانه وجود دارد مربوط به دوره های ساسانی ، سلجوقی ، صفوی و قاجار است. این آثار نشان دهندهٔ قدمت تاریخی این زیست گاه انسانی است.
شمار خانه های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۰ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شد. این خانه ها به طور کامل بر روی دامنه شیب دار شمال رودخانه برزرود بنا شده است. ابیانه در نگاه نخست ، روستایی چند طبقه به نظر می آید که در بعضی موارد تا چهار طبقهٔ آن را می توان مشاهده کرد. اتاق ها به پنجره های چوبی ارسی مانند مجهزهستند و اغلب دارای ایوان ها و طارمی های چوبی پیش آمدهٔ مشرف بر کوچه های تنگ و تاریک اند که خود به صورت مناظر جالبی درآمده است. نمای خارجی خانه ها ، با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستا قرار دارد پوشیده شده است. از آنجا که در دامنه های شیب دار فضای کافی برای ساختن خانه های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه های یک کیلومتری روستا ، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ، ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه ها حفر شده اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمایان است برای نگهداری دام و نیز آذوقهٔ زمستانی و اشیاء غیرضروری مورد استفاده قرار می گیرد.
مردم به کشاورزی ، باغداری و دامداری مشغول اند که با روش های سنتی اداره می شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. در این روستا برای آبیاری مزارع و باغات از هفت رشته قنات استفاده می شود. گندم ، جو ، سیب زمینی و انواع میوه به خصوص سیب ، آلو ، گلابی ، زردآلو ، بادام و گردو محصولات این روستا است..
در سال های اخیر با گسترش قالی بافی در ابیانه نزدیک به ۳۰ کارگاه قالی بافی در آنجا دایر شده است. در گذشته گیوه بافی از جمله مشاغل پُردرآمد زن های ابیانه بوده که امروزه تا حدی متروک شده است.
ابیانه روستایی در دامنه کوه با نماهای کاه گلی قرمز با زیر طاقی های سفید و پنجره های مشبک زیبا و چوبی است که هرچه در آن دیده می شود جلوه های از گذشته های دور دارد. مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آن ها از مراکز پرجمعیت و راه های ارتباطی ، قرن ها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجهٔ قدیم خود را حفظ کرده اند. زبان مردم ابیانه از زبان های ایرانی شمال غربی که البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و اکنون فقط تعداد کمی از واژه های اصیل پهلوی در گویش آنان شنیده می شود. پوشش سنتی ، هنوز هم میان آن ها رواج دارد و در حفظ آن تأکید و تعصب از خود نشان می دهند. در مردان ٫شلوار گشاد و درازی از پارچهٔ سیاه (دوید یا همان دبیت ، شلوار مردان بختیاری) و در زن ها ، پیراهن بلندی از پارچه های گل دار و رنگارنگ است. زن های ابیانه معمولاً چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند.
آتشکده
قدیمی ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده ای است که مانند دیگر بناهای دِه در سراشیبی قرار گرفته است. آتشکده ابیانه را نمونه ای از معابد زردشتی دانسته اند که در جوامع کوهستانی ساخته می شد. اثر تاریخی دیگر این روستا مسجد جامع آن و قدیمی ترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبت کاری آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ هـ.ق. نوشته شده است که مربوط به دوره ایلخانان است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره ای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲هـ. ق. مشاهده می شود. روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم بوده اند؛ و زیارتگاه دیگر ابیانه هینزا نامیده می شود.
قلعه ها
قلعه کهن ابیانه
ابیانه سه قلعه دارد که عبارتند از:
پال همونه یا تخت هامان که در جنوب غربی ابیانه قرار دارد و متعلق به محله بالا و یوسمون است. این قلعه حدود ۲۰۰ سال پیش ساخته شده و سند ساخت آن نیز موجود است. در این سند سهم افراد در ساخت قلعه مشخص شده است.
هرده که در شمال شرقی روستا قرار دارد و به محله هرده تعلق دارد.
پاله که در شمال غربی روستا قرار دارد و به محله پل تعلق دارد.
این قلعه ها مربوط به دوره های یاغیگری بوده که مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی های محلی ساخته اند و در آن به نوبت کشیک می داده اند.
زیارت گاه ها
زیارتگاه هینزا
این زیارتگاه در جنوب شرقی ابیانه در دره باریکی قرار دارد. در دل صخره های این دره ، تو رفتگی وجود دارد که ساختمان امامزاده در جلوی آن ساخته شده است ، و تو رفتگی نیز همانند غاری ، جزیی از ساختمان زیارتگاه شده است. ظاهراً این زیارتگاه مربوط به بی بی زبیده خاتون ، بنت موسی بن جعفر است. اهالی عنوان می کنند که بی بی زبیده خاتون تحت تعقیب بوده و مردم ابیانه وی رادر این اتاقک پناه داده ، سپس به روستای هنجن برده اند. در هنجن نیز زیارتگاه بزرگی متعلق به ایشان ساخته شده است. زیارتگاه هینزا در واقع گذرگاه بی بی زبیده خاتون است. برخی نیز عنوان کردند که این زیارتگاه مربوط به زمان آناهیتا است.طبق باور مردم این مکان معجزه نما است و در آن مراسم خاصی برگزار می شود.
زیارتگاه شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی
این زیارتگاه که در شرق ابیانه در محله هرده قرار دارد ، بقعه شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی ، فرزندان امام موسی بن جعفر است و برخلاف ساختمان های روستا دارای حیاط مرکزی است و آب نمای بزرگی که از شاخه اصلی نهر روستا سیراب می شود در وسط آن قرار دارد. این زیارتگاه گنبد هشت ضلعی باکاشی کاری فیروزه ای دارد. رواق حرم منقش به کتیبه هایی است که اخیراً مرمت شده است. ایوان جنوبی آن به تپه جنوبی ابیانه مشرف است. در ضریح زیارتگاه نوشته ای وجود ندارد؛ ولی در سقف بنا تاریخ های مرمت بنا و اشعار و آیاتی نوشته شده است. عنوان می شود که در پشت تخته های سقف قیمت انواع غلات ، چون جو و گندم در زمان گذشته را نوشته اند. منبری چوبی و قدیمی نیز در ایوان جنوبی زیارتگاه قرار دارد. این زیارتگاه در سال ۱۳۸۶ توسط اهالی ابیانه بازسازی شده است.
مساجد
ابیانه دارای یازده مسجد است که یکی از این مساجد قدیمی به نام مسجد جامع ابیانه (ملقب به میان ده) به شرح زیر می باشد:
مسجد جامع - این مسجد در محله «میون ده» (میان ده) قرار دارد و دارای دو شبستان است که شبستان قدیمی آن به وسیله دری کوتاه به کوچه اصلی راه دارد. کف آن شبستان چوبی است. در دیوار جنوبی این شبستان ، محراب چوبی قدیمی قرار دارد که جزو آثار تاریخی با ارزش روستای ابیانه است که تاریخ ساخت آن به سال ۴۷۷ ه‍.ق بر می گردد. روی این محراب نقش گل وبوته کنده کاری شده و با خطوط برجسته کوفی سوره «یس» در آن حک شده است. برخی نیز عقیده دارند به خط میخی نیز نوشته دارد. این مسجد منبری چوبی دارد که مربوط به دوره سلجوقیان است و تاریخ ساخت آن ۴۶۶ ه‍.ق است ، روی این منبر نقوش گل وبوته ، گل هشت پر و کتیبه هایی به خط کوفی وجود دارد. در ورودی مسجد نیز با نقش گل و بوته و خطوط برجسته ، کنده کاری شده است. این در ، یک بار نیز مورد سرقت قرار گرفته است. شبستان جدید این مسجد سالن بزرگی است که در محوطه میانی آن نورگیری در سقف قرار گرفته است. در این سالن ستون هایی با سرستون کنده کاری شده قرار دارد. سقف این سالن به صورت تخته پوش از چوب گردو است که با نقوش منظم هندسی قاب بندی شده است. این سقف از نوع کرکس پوش است (به شکل بال گسترده کرکس است) و بر روی آن کتیبه هایی از آیات قرآن وجود دارد.
اقامت در ابیانه
ابیانه دارای دو هتل به نام هتل ابیانه و هتل ویونا است. بهترین فصل برای مسافرت به ابیانه ، بهار و تابستان است. البته پاییز و زمستان نیز زیبایی و مخاطبان خاص خود را دارد و می توان در این ایام از تورهای فصلی هتل ابیانه استفاده نمود. ایام نوروز ، تاسوعا و عاشورا بازدیدکنندگان زیادی برای دیدن این روستای تاریخی به ابیانه می آیند.
بهترین راه برای بازدید از این روستای تاریخی برنامه ریزی جهت سفر در بهترین زمان ممکن است. در سال های اخیر هتل ابیانه با طرح رزرو اینترنتی به سامان دهی گردشگری در ابیانه پرداخته است.
همچنین در بخش میانی نزدیک آتشکده یک اقامتگاه سنتی به نام هارپاک وجود دارد.
ایزوگام سقف خانه های ابیانه
طی ۱۰ سال اخیر ۲۵۰۰ در و پنجره فلزی جایگزین در و پنجره های چوبی و قدیمی خانه های روستا شده و تقریباً سقف تمام خانه ها که در گذشته کاهگل سرخ بود ، اکنون با ایزوگام پوشانده شده ، درحالی که هر دو مورد ، خلاف اصول معماری بومی و اصیل روستاست.