میدان و مجموعه تاریخی امیر چخماق شهر یزد ، شاخص ترین مجموعه بنای تاریخی این شهر به شمار می رود که از نظر قدمت بناها و معماری از ارزش بالایی برخوردار است. مجموعه امیر چخماق ، یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی شهر یزد است که تقریباً در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط مهم یزد محسوب می شود.

امیر جلال الدین چخماق از سرداران و امرا شاهرخ تیموری و حاکم یزد با همکاری همسر خود فاطمه خاتون در جهت آبادانی یزد مجموعه ای شامل تکیه ، میدان ، حمام ، کاروانسراها ، خانقاه ، قنادخانه ، چاه آب سرد و از همه مهمتر مسجد امیر چخماق را بنیان نهاده است.

سنگ نصب شده در کریاس مسجد به طرف میدان ، شبکه های ظریف از کاشی های معرق دور خارجی گنبد ، محراب صفه اصلی با تاقنمای مقرنس کاری و … این مسجد را از نظر مرتبه زیبایی بعد از مسجد جامع قرار داده است. این بنا ، مسجد جامع نو نیز نامیده شده است. این مجموعه در قرن هشتم هجری قمری بنا نهاده شده است.

این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شده است. از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شده است. اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده است. البته آنچه مسلم است در آن زمان ، این مکان نقش حسینیه را نداشته ، چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده است.

این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان ها گورستان نیز شده بوده و پاره ای از مردم برای فرخندگی حسینیه اش ، مردگان خود را در آنجا خاک می کرده اند. از همان آغازین سا ل های این سده از این کار جلوگیری می شود و گور ها ویران و دوباره میدان می شوند.

باور بر این است که در قرن سیزدهم این میدان را حسینه کرده اند و بر سردر بازار ، این تکیه را ساخته اند. کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه نشین که تاریخ ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۲۵۸ هجری شمسی) بر خود دارد نیز پیشینه این بنا را تنها ۱۳۰ سال نشان می دهد. باور دیگری نیز در این زمینه هست. برای نمونه «عباس رییس زاده» ، رییس اداره «آموزش و باستان شناسی» در سال ۱۳۴۲ ، در پاسخ به پافشاری پاره ای بر ویران کردن این بنا ، چنین می نویسد:

“گروهی معتقد اند که مناره های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارد و آن را مناره های بی خاصیت می نامند و می گویند چون بیش از هشتاد سال (در آن زمان) از عمرش نمی گذرد ، جنبه تاریخی ندارد. اما این اشخاص متوجه نمی باشند که باستان شناسی هم وجود این مناره ها را باستانی نمی داند.

باستان شناسی قسمت مرکزی صفه ها را به شهادت بقایای کاشی های موجود در بدنه های غرفه های بالای سر بازار که همزمان با مسجد امیر چخماق و مربوط به قرن نهم هجری است و در حدود یک قرن از مسجد جامع کبیر جدید تر است ، را باستانی می داند.

وضع طاق بندی ها و سردر مناره ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد به شمار می رود و به همین جهت در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۳۰ از طرف «وزارت فرهنگ» ذیل شماره «۳۸۳» در «فهرست آثار تاریخی و ملی» به ثبت رسیده است و تصویر آن در کتاب های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده که آن را به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده اند.”

در شرق میدان امیر چخماق ، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد. بعدها بر سر در بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهای موجود در تکیـه های یزد سـاخته شد.

یکی دیگر از بخش های دیدنی این میدان ، نخل بزرگ آن است که به «نخل حیدری ها» نیز نامور بوده است. آن گونه که «عبد الحسین آیتی» گفته ، پیشینه این نخل به ۴۵۰ سال پیش و «دوره صفویه» می رسد. برخی این نخل را کهن ترین نخل و برخی دیگر ، نخل «میدان شاه ولی» در «تفت» را با ۶۰۰ سال پیشینه ، کهن ترین نخل جهان می دانند.

هر چند تاریخ درست ساخت نخل امیر چخماق در دست نیست اما «ایرج افشار» تاریخ وقف پوش سیاه پیشین این نخل که نگاره «شیر و خورشید» بر خود داشته را رجب ۱۲۲۹ هجری قمری (تیر ۱۱۹۳ هجری شمسی) و برابر با ۲۰۰ سال پیش نوشته است. پس وقتی پارچه روی این نخل برای ۲۰۰ سال پیش بوده ، ۴۵۰ سال سن برای خود آن هم ناپنداشتنی نیست. اگر این گونه بوده باشد ، می توان گفت هنوز خبری از حسینیه و تکیه نبوده که این نخل اینجا بوده است.

تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی و با شماره ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره مستقل ۲۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند. همچنین این بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیر چخماق نیز با شماره ۲۴۱۶ به ثبت ملی رسیده است.