یزد بین رشته های شیرکوه و خرانق و در دشتی گسترده به نام دشت یزد ـ اردکان قرار گرفته است. به قسمی که اولین صندوق امانات جهان در ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده است.اوج آبادانی یزد از سدهٔ «هشتم هجری» به بعد بوده و اتابکان یزد از مهم ترین عوامل پیش رفت این شهر در سده های گذشته به شمار می روند.یزد در منطقه فلات مرکزی ایران واقع شده است.

شهر یزد به دلیل نام گزاری آن توسط خواجه نظام الملک طوسی در قرن پنجم هجری به دارالعباده معروف است ، همچنین در سال ۹۶ برای بیست و چهارمین سال پیاپی یزدی ها مقام نخست پذیرش در کنکور سراسری کشور را بخود اختصاص دادند. در دهه پنجاه محمدتقی فلسفی سخنران شهیر به یزد لقب «حسینیه ایران» داد ، وجود حسینیه های بزرگ و مجهز و همچنین سبک سینه زنی و نوحه خوانی پرشور و خاص و نخل برداری پر شکوه ظهر عاشورا و برپایی روضهٔ سیدالشهدا در طول سال دلیل این نامگذاری است.شهر یزد به دلیل معماری تاریخی ارزشمند و بافت سنتی دست نخورده اش در ۱۸ تیرماه سال ۱۳۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
تاریخ و قدمت

استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است.
ابن حوقل در کتاب «ایران فی صورة الارض» دربارهٔ یزد می نویسد: «از مهمترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی خراسان «کثه» است و آن حومه یزد و ابرقویه می باشد… اما کثه که حومه یزد است شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک سالم است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد (باب ایزد) و دیگری در مسجد (باب المسجد) که نزدیک مسجد جامع است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تأمین می شود…»
در بعضی از منابع بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون (میبد) را به سلیمان پیغمبر ، (یزد) را به ضحاک و اسکندر مقدونی و (ابر کوه) را به ابراهیم پیغمبر نسبت داده اند. این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده از دره های شیر کوه ، نگاره های روی تخت سنگ کوه ارنان ، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد – متعلق به دوره ایلامی ، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی و… نشان می دهد مدنیت یزد ، در چهار کانون باستانی (مهریز و فهرج) ، (یزد) ، (رستاق و میبد) و (اردکان) متمرکز بود. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه های باستانی (ری – کرمان) و (پارس – خراسان) قرار داشت ، جزء سرزمینهای دوردست مادها شمرده اند.
نام ایزاطیخه در کنار صحرای کرمان
یزد در نقشه سال ۱۰۸۳ خورشیدی
نام یزد به صورت Yesd نوشته شده است.
نقشه سال ۱۲۳۹ خورشیدی یزد
عکس هوایی سال ۱۳۳۵ خورشیدی یزد

احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی ، می نویسد: «هنگامی که عده ای از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر مقدونی به مخالفت پرداختند ، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به استخر فارس ببرد ، چون به ناحیهٔ یزد رسید ، زندانیان را درچاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به یونانی یعنی زندان) نامید. پس از اینکه اسکندر یزد را ترک گفت ، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند»

برخی از جغرافی نگاران ، تاریخ ساخت یزد را به یزدگرد اول ، ساسانی نسبت می دهند که وجه تسمیهی یزد در ارتباط با نام وی و واژهی «یزش» به معنی ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه است. بهرام گور نیز در هنگام حرکت خود به سوی خراسان چون به ولایت کثه (یزد) رسید ، بیماری وی اندکی بهبود یافت و این سرزمین مبارک داشت و دستور داد در آنجا شهری بسازند و چون به نام یزدان می ساخت آن را «یزدان گرد» نام نهاد.

چون بهرام گور درگذشت یزدگرد به پادشاهی رسید. وی دو پسر داشت به نام شاه فیروز و شاه بلاس. بعد از مدتی یزدگرد ، یزد را به دو فرزندش بخشید و آن دو شهر را بین خود تقسیم کردند. شاه فیروز دو ده در ولایت یزد ساخت ، یکی «فیروز آباد مجو مرد» و دیگری «فیروز آباد میبد».

زمانی که انوشیروان به حکومت رسید ، یزد را به دختر خود «مهرنگار» بخشید و وی را از مداین به یزد فرستاد و در آنجا ساختمان های زیادی ساخت.

در هشت فرسنگی یزد دهی ساخت و آن را «مهرگرد» نام گذاشت و اکنون آن قریه را «مهریجرد» می گویند. هم چنین در کنار میبد دهی ساخت و آن را «مهرجرد» نام نهاد و برادر وی «شاه هرمز» در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را «هرمیز» نام گذاشت که اکنون به «خورمیز» شهرت دارد.

پس از انوشیروان خسروپرویز به پادشاهی رسید. وی ولایت یزد را به دو دختر خود به نام های ایران دخت و توران دخت بخشید و دستور داد دهی بسازند و آن را «توران پشت» نام نهاد.

توران دخت هشت ماه پادشاهی کرد و بعد درگذشت. بعد از وی ایران دخت به سلطنت رسید. وی نماینده ای به نام «ابرند» به یزد فرستاد و به وی دستور داد که بر عمارت و آبادی یزد بیفزاید. ابرند نیز در دو فرسنگی شهر یزد ده جدیدی احداث کرد و آن را «ابرند آباد» نام نهاد.
اتابکان یزد
نوشتار اصلی: اتابکان یزد

اتابکان یزد نزدیک به ۱۴۰ سال بر این خطه حکومت کردند. با کشته شدن فرامرز بن علی در جنگ با خان فتای ، سلطان سنجر ، حکومت یزد را به دختران فرمانده خود که پسری نداشت واگذاشت و رکن الدین سام از سرداران سپاه فرامرز را برای اداره یزد به اتابکی آنان گماشت.

رکن الدین سام نخستین امیر این خاندان به علت پیری و ناتوانی در اداره حکومت در سال ۵۸۴ ه‍.ق جای خود را به برادر کوچکش عزالدین لنگر سپرد. با مرگ عزالدین در سال ۶۴۰ ه‍. ق ورد انزور به حکومت رسید و در سال ۶۵۲ ه‍. ق حکومت به ابومنصور اسفه سالار مشهور به قطب الدین رسید. مادر او مریم ترکان بناهای زیادی را در یزد ساخت و در دوره قطب الدین ، مغولان به ایران حمله کردند. اتابک چیرگی مغولان را پذیرفت و یزد را از سپاه مغول مصون داشت. با مرگ قطب الدین در سال ۶۲۶ ه‍. ق پسرش محمد بر تخت نشست و او نیز تا سال ۶۳۹ ه‍. ق حکومت کرد. پس از او به ترتیب سفلر شاه (متوفی ۶۴۹ ه‍. ق) ، طفی شاه (متوفی ۶۷۰) ، علاءالدوله (متوفی ۶۷۳) یوسف شاه (متوفی ۶۹۰) حکومت کردند. در دوره یوسف شاه در اثر بی احترامی او به فرستاده غازان خان ، سپاه غازان وی به یزد حمله کرد و او مجبور به فرار به سیستان شد اما مردم یزد به همراه علما به نزد امیر محمد ابداجی فرمانده سپاه غازان رفتند و او را از ورود به داخل یزد بازداشتند. سرانجام سلسله اتابکان یزد در سال ۷۱۸ به دست امیر مبارزالدین برچیده شد و آخرین امیر سلسله اتابکان حاجی شاه فرزند یوسف شاه سرنگون گردید.
دوره مغول

در زمان حکومت سلطان قطب الدین ، چنگیزخان مغول به ایران حمله کرد. وی سلطه مغولان را پذیرفت و جانشینانش به عنوان دست نشاندگان مغولان در یزد ابقا شدند و با کفایت و زیرکی یزد را از خشم مغولان مصون داشتند. در سایه امنیت و آرامش نسبی یزد ، در این دوره بازرگانی و مبادله کالاهای مختلف رونق یافت. عوامل متعددی در بسط و توسعه بازرگانی دخیل بود از جمله این که ایالات جنوبی ایران تحت حاکمیت مغولان قرار گرفته بود ، لذا کالاهای یزدی تا آن سوی آب های جنوبی ایران به خصوص هندوستان راه یافت و تنها مشکل ، حفظ و حراست راه های منتهی به بازار فروش بود. راهداری و نگهداری راه های کشور از زمان مغولان مورد توجه قرار گرفت و حفاظت راه ها را اغلب به امرا و بزرگان واگذار می کردند. در اوایل قرن هشتم هر دو جنبه ، یعنی گسترش شبکه راه های منتهی به یزد و هم امنیت آن حاصل شد و این دو از مواردی بود که نقش به سزایی در توسعه بازرگانی یزد و در نهایت شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی این ایالت داشت.
حاکمان آل مظفر

اهمیت راهداری ، امنیت و گسترش راه ها در گذشته به اندازه ای بود که خاندان مظفر از راهداری یزد و میبد به پادشاهی رسیدند. امیر مظفر ، بزرگ این خاندان ، از نوادگان غیاث الدین خراسانی بود ، که در دربار ایلخان مغول وارد خدمت شد و به حکومت میبد رسید. پس از مرگ او ، پسرش امیر مبارز الدین محمد در اوایل حکومت ابو سعید بهادر خان (۷۱۶–۷۳۶ ه‍. ق) ایلخان مغول به حکومت میبد و راهداری یزد انتخاب شد. در سال ۷۱۸ ه‍. ق ، حاجی شاه بن یوسف ، اتابک یزد را در نبردی شکست داد و به حکومت اتابکان یزد پایان داد و از سوی ابو سعید بهادر خان ، به حکومت یزد نیز رسید.

مبارز الدین محمد ، پس از درگذشت ابو سعید بهادر خان ، دم از استقلال زد و بر کرمان ، شیراز و قلمرو حکومت ملوک شبانکاره در جنوب ایران چیره شد و در سال ۷۲۳ ه‍.ق حکومت آل مظفر را تشکیل داد. حکومت آل مظفر نقطه عطفی در تاریخ یزد به حساب می آید ، چرا که برای نخستین بار این خطه در طی حیات دیرینه اش سلسله ای را در درون خود پرورانید که بیش از نیم قرن مقدرات صفحات جنوبی ایران را در دست داشت. آل مظفر ، میبد را پایگاه اصلی خود قرار دادند و از اینجا به نواحی دیگر (کرمان ، فارس ، اصفهان و تبریز) چنگ انداختند ، لذا یزد از نظر سیاسی و اقتصادی به چنان اعتبار و اهمیتی دست یافت که در هیچ عصری از تاریخ خود بدان منزلت نرسیده بود. اوج شکوفایی و عظمت فرهنگی یزد نیز مربوط به همین زمان است. در هیچ جای ایران به اندازه یزد دارالتعلیم به وجود نیامد ، به گونه ای که یزد به «دارالعلم» ملقب شد. در مدارس ، مساجد ، دارالسیاده ها و خانقاه ها علوم مختلف رایج زمان تدریس می شد. ویژگی دیگر دوران آل مظفر رونق تصوف در یزد است.
دوره تیموریان

در سال ۷۹۵ ه‍.ق امیر تیمور در یورش سه ساله خود طومار دولت مظفری را درنوردید و یزد را به یکی از عمال خود سپرد. بعد از مراجعت تیمور به ماوراءالنهر گروهی از همدلی مردم نسبت به آل مظفر سوء استفاده کرده ، به رهبری حاجی آبدار ، یزد را از تصرف حاکم تیمور بیرون آوردند و سپس سلطان محمد پسر ابو سعید طبسی ، یزد را به چنگ آورد و استقلال آنرا اعلام کرد. حاکمان تیموری ، اصفهان ، نایین و اردستان برای اعاده نظم به یزد لشکر کشیدند ، اما شکست خوردند. به ناچار پیر محمد بن عمر شیخ بن تیمور ، حاکم فارس ، با سپاهی فراوان رهسپار یزد شد و به امر تیمور ، حاکم سیستان هم همراهی و مساعدت کرد و از هر سو یزد را در محاصره گرفتند و در نهایت یزد را گشودند. کاشی کاری های مسجد جامع و میدان امیر چخماق و مسجد امیر چخماق ، مصلای عتیق و … از آثار این دوران است. مدارس و کتابخانه های متعددی چون مدرسه و کتابخانه قطبیه سرپلوک ، مدرسه دارالصفا ، مدرسه و کتابخانه یوسف چهره ، مدرسه و کتابخانه اصیلیه سرد هوک و کتابخانه باوردیه تأسیس شدند ، که نویسندگان و علما و مورخان نامی نظیر شرف الدین علی یزدی در آنها پرورش یافتند.
دوره صفویه

مقارن ظهور شاه اسماعیل صفوی طایفه های مختلفی در ایران حکومت می کردند. در سراسر ایران در حدود چهل حاکم مستقل و نیمه مستقل حکم می راندند و یزد در تصرف مراد بیک بایندری بود. شاه اسماعیل مدعیان را منکوب کرد و یزد را به تصرف خویش درآورد. اما افراط در تعصب مذهبی و کشتارهای بی مورد خسارت معنوی بزرگی به ایران و به ویژه یزد وارد کرد. نمونه آن کشتن دانشمند بزرگ آن روزگار قاضی میر حسین میبدی است. درگیری یزدی ها با عامل حکومت منجر به یورش محمد کره حاکم ابرقو به یزد شد. وی با کمک لرهای خویشاوندش یزد را گرفت و شاه اسماعیل جهت دفع وی به یزد آمد و بعد از مدتی محاصره ، وی را دستگیر و در اصفهان سوزاند. نعمت الله باقی پسر امیر میرزا عبدالباقی (صوفی سرشناس) که در جنگ چالدران کشته شد ، در زمان شاه طهماسب ، دختر شاه اسماعیل را به زنی گرفت و حاکم یزد شد. وی دیوان خانه ای به نام «عباسیه» ساخت و مسجد شاه طهماسب در نزدیکی میدان بعثت از یادگارهای اوست.

بعد از وی پسرش میر میران ، حاکم یزد شد که غیاث آباد تفت از جمله یادگارهای اوست. مدرسه شفیعیه یادگار میرزا شفیع از حاکمان یزد در این دوران است. در عصر صفوی بازرگانی ایران رواج و اهمیت زیادی یافت ، به ویژه ابریشم و منسوجات ایران در بازارهای اروپایی به خوبی معرفی شد و بازرگانان خارجی به ایران روی آوردند. از یک سو بازرگانان اروپایی و از سوی دیگر تجار هندی از طریق راه های زمینی بین اصفهان و دهلی دررفت وآمد بودند و یزد به علت داشتن ابریشم و منسوجات مرغوب و موقعیتی که در مسیر راه زمینی داشت رونق و اهمیت زیادی یافت.

در زمان یورش افغانها به ایران ، یزدی ها به رهبری میرزا عنایت سلطان دلاوری های فراوانی از خود نشان دادند. محمود افغان در تصرف یزد ناکام ماند و عاقبت یزد را رها کرد و اصفهان را فتح کرد. اشرف افغان جانشین محمود چهار سال با یزدی ها و عنایت سلطان جنگید و عاقبت با حیله بر او و دودمانش دست یافت و به استثنای مؤمن خان و محمد تقی خان ، خواهر زادگان عنایت سلطان ، همه را به قتل رساند. مؤمن خان ، از جانب نادرشاه افشار ، حاکم کرمان شد و محمد تقی خان و فرزندانش تا اواخر زمان قاجار در نقش حاکم یا مستوفی یزد خدمت کردند. این خاندان خدمات ارزنده ای به یزد کردند و آثار و بناهای فراوانی در یزد ساختند. باغ دولت آباد ، باغ ناصریه ، مدرسه خان ، میدان خان ، بازار خان ، بازار قیصریه و … از آثار این خاندان است.
دوره زندیه

از فرماندارانی که در سلطنت زندیه به یزد آمده اند از زین العابدین خان و بعد از او عبدالرحیم خان نام برده شده است. عبدالرحیم خان به آبادی و عمران میل زیادی داشت و مزرعه رحیم آباد را که جزء حومه یزد است احداث نمود. همچنین مدرسه عبدالرحیم خان که اکنون با عنوان دبستان همت است از بناهای اوست. او در سال ۱۲۰۱ ه‍.ق درگذشت. در سال ۱۳۰۹ ه‍.ق لطفعلی خان زند (آخرین جانشین کریم خان زند) پس از واقعه ایرج به لار رفت و چون نتیجه ای نگرفت عازم راور کرمان گردید و چون حاکم کرمان قصد دستگیری او را داشت از طریق لوط و چهل پایه و نای بند خود را به طبس رساند.

امیر حسینخان طبسی مقدم لطفعلی خان و اتباعش را گرامی شمرد و بعد از ۵۰ روز پذیرایی سیصد سوار در اختیار او قرار داد. خان زند که در مدت اقامت خود در طبس از تخریب قلعه و حصار شیراز خبر یافت ، لذا با همان نفرات کم به عزم تسخیر آن شهر حرکت کرد. در حوالی یزد محمد تقی خان یزدی به مخالفت برخاست و به مقابله آمد. لطفعلی خان با سپاه زند و سواران طبس در ناحیه اردکان بر خان یزدی حمله برد و افرادش را پراکنده و منهزم و گروهی را اسیر نمود و راه ابرقو را در پیش گرفت.
دوره قاجاریه

با به حکومت رسیدن آقا محمد خان قاجار ، محمد تقی خان که از سال ۱۱۶۱ (دوره افشاریه) حاکم یزد بود در مقام خود باقی ماند. با مرگ وی در سال ۱۲۱۳ ه‍.ق چند تن از فرزندانش از سوی فتحعلی شاه به حکومت رسیدند. فرزندان وی در دوره حکومت خود به عمران و آبادی یزد پرداختند. در سال ۱۲۳۶ ه‍.ق فتحعلی شاه فرزند ۳۲ ساله خود محمد ولی میرزا را به حکومت یزد گماشت. وی در دوران حکومت به تعمیر و گسترش برخی از بناها پرداخت. در سال ۱۲۴۳ ه‍.ق ظل السلطان به حکومت یزد انتخاب گردید اما پس از مرگ فتحعلی شاه قبل از آنکه ولیعهد رسمی محمد شاه از تبریز به پایتخت برسد از یزد به سوی تهران شتافت و به یاری برادران بر تخت سلطنت جلوس کرد و خود را عادلشاه نامید. اما پس از ۹۰ روز مغلوب شد و به روسیه گریخت. در دوران قاجار تجارتخانه جهانیان در یزد توسط خسرو شاه جهان و برادرانش تأسیس گردید که مقدمات تأسیس اولین بانک ایرانی شد
مردم
زبان

مردم یزد به زبان پارسی رایج با لهجه یزدی سخن می گویند و بسیاری از واژه ها و ترکیبات زیبای پارسی را در گویش خود حفظ کرده اند. در استان یزد برخی ویژگی های گویشی میان شهرستانهای مختلف محسوس است. معتقدان به آیین زرتشتی در میان خود به زبان بهدینی (گَورونی یا دری زرتشتی) سخن می گویندو به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می دهند. گویش یزدی بخشی از پارسی دری (پارسی خالص و اولیهٔ آریاییان) است.
دین

بیشتر مردم یزد مسلمان و شیعهٔ دوازده امامی هستند. همچنین گروه بزرگی از زرتشتیان ایران در یزد ساکن هستند. اقلیت کوچکی از یهودیان نیز ساکن این شهر می باشند.
عموماً استان یزد را در ایران به عنوان استان مذهبی می شمارند که دلیل آن توجه مردمان این دیار به بحث مذهب و کوششان برای نگهداری آن است. گواه این مطلب را می توان برگزاری مراسم گوناگون مذهبیِ شیعیان آن ، به ویژه مراسم نخل برداری (نخل نوعی سازهٔ چوبی است که نماد تابوت حسین بن علی ، امام سوم شیعیان محسوب می شود) که در ماه محرم اجرا می شود اشاره کرد. همچنین ، در بخشی از سفرنامهٔ فرِد ریچاردز آمده است که «احساسات مذهبی مردم یزد خیلی جدی تر از اغلب شهرهای ایران است». اخیراً چندسالی است شهر یزد به دلیل داشتن حسنیه های فراوان و نوع عزاداری خاص و زبانزد برای امام سوم شیعیان به حسینیه ایران معروف شده است.هر چند این عنوان و لقب در محرم سال ۱۳۹۵ حاشیه هایی را به وجود آورد و عنوان شده بود که مردم شهر زنجان به انتخاب لقب حسینیهٔ ایران برای شهر یزد معترض هستند که نهادهای مربوطه یزد و زنجان این مسئله را تکذیب کردند.
با وجود این که بیش تر مردم یزد مسلمان هستند ، اما اقلیت های دینیِ دیگری که در بالا اشاره شد نیز در آن شهر ساکن اند. در اطراف شهر یزد و همچنین داخل آن ، زیارتگاه های مختلفی برای زرتشتیان به چشم می خورد که در هر ماه یا فصل ، مراسم های ویژهٔ پیروان این دین در آنها برگزار می شود. از آن جمله می توان به جشن سده اشاره کرد که یکی از مراسم معروف و عمومی زرتشتیان است و هرساله در روز دهم بهمن ماه ، همزمان با مناطق دیگر ایران ، در یزد برگزار می شود.
جمعیت

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ جمعیت شهرستان یزد در مجموع ۵۸۲٬۶۸۲ نفر است که این تعداد در ۱۶۸٬۵۲۸ خانوار زندگی می کنند که از این جمعیت ۲۹۷٬۵۴۶ مرد و ۲۸۵٬۱۳۶ نفر زن هستند در این شهرستان ۴۸۴٬۱۶۷ نفر جمعیت شهری و ۴۲٬۰۰۹ نفر جمعیت روستایی اعلام شده است.
هرم جمعیتی یزد در سال ۱۳۹۰ مردان مناطق گردشگری
بناها و مکان های تاریخی
بادگیر باغ دولت آباد
آب انبار رستم گیو

باغ جهانی پهلوان پور(مهریز)

بازارهای تاریخی

بازار خان
بازار زرگری
بازارچه پنجه علی
بازار قیصریه
بازار علاقبندی
بازار کاشی گری
بازار چیت سازی
بازار مسجد ملااسماعیل
بازار افشار
بازار حاجی قنبر
بازار محمد علی خان
بازار جعفرخان
بازار صدری (شاهزاده فاضل)
بازار دروازه مهریز
بازار مسگری
بازار نخود بریزی

خانه کلاهدوزها(موزه آب یزد)
میدان ها و لَـرد های تاریخی
میدان امیرچخماق یزد
میدان امیرچخماق

میدان خان
میدان بعثت
میدان قلعه
میدان امیرچقماق
میدان وقت و ساعت
لَـرد آسیاب
لَـرد باجوردی
لَـرد تازیان
لَـرد خواجه خضر
لَـرد فهادان
لَـرد کیوان
لَـرد گودال مصلی
لَـرد کوچه میرقطب
لَـرد مشیر

مساجد تاریخی و معروف

مسجد جامع یزد
مسجد امیرچقماق
مسجد سرریگ
مسجد ملااسماعیل
مسجد شاه طهماسب
مسجد فرط
مسجد حظیره
مسجد میر خضر شاه چهار منار
مسجد بیاق خان
مسجد اهرستان
مسجد شاه یحیی(قلعه کهنه)
مسجد بزرگ پشت باغ

در محلات تاریخی یزد ، در حدود ۳۰ مسجد دیگر را نیز می توان نام برد ، که در مقیاس کوچکتر ، نقش «مساجد محله ای» را ایفا می کنند.
محلات تاریخی

مسلماً بارزترین خصوصیت شهر یزد را می توان وجود محله های قدیمی و سنتی با کوچه پس کوچه های خشت و گلی در هم تنیده ، بازارها ، مساجد ، حمام و خانه های آن دانست.در مجموع ۷۷ محله از مجموعه محلات شهر یزد به دلیل قرار گرفتن در محدوده بافت تاریخی یا در حریم آن ، در سال ۱۳۸۴ و با شماره ۱۵۰۰۰ ، تحت عنوان «بافت تاریخی یزد» به ثبت آثار ملی رسیده اند.دیگر آثار تاریخی
برج خاموشان(دخمه زرتشتیان)

آب انبارها (رستم گیو ، شش بادگیری)
باغها (باغ دولت آباد چهار منار ، باغ خان)
زرتشتیان (آتشکده زرتشتیان ، دخمهٔ زرتشتیان)
یهودیان (کنیسه کمال)
ارگ و برج و بارو (برج و باروی یزد ، ارگ حکومتی ، قلعه اسدان)
قبه ها و بقعه ها (قبهٔ دوازده امام ، بقعه سید رکن الدین ، بقعهٔ سیدخلیل ، بقعهٔ سید شمس الدین)
خانه های تاریخی (خانهٔ رسولیان ، خانهٔ عرب ها ، خانهٔ لاری ها ، خانه مرتاض ، خانهٔ ملک التجار)
مدارس قدیمی (مدرسهٔ خان(یزد) ، مدرسهٔ ضیائیه(زندان اسکندر) ، مدرسه شهاب الدین ، مدرسه مصلی صفدرخان)
مجموعه مازاری ها (حناسایی ها) (مازاری جوشن ، مازاری اتابکی ، مازاری صلحی زاده)