شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن ترین جشن های ایرانی است.در این جشن ، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم کرهٔ شمالی ، که مصادف با انقلاب زمستانی است ، گرامی داشته می شود.
یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می شود. خانواده های ایرانی در شب یلدا ، معمولاً شامی فاخر و همچنین انواع میوه ها و رایج تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم سرو می کنند. پس از سرو تنقلات ، قصه گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال گیری با دیوان حافظ رایج است.
«یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی ܝܠܕܐ به معنای زایش است و شب چله هم که مترادف شب یلداست از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده اند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته است.در آثارالباقیه بیرونی ، از روز اول دی ماه ، با عنوان «خور» نیز یاد شده است. در قانون مسعودی نسخهٔ موزه بریتانیا در لندن ، «خُره روز» ثبت شده ، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده است.
انار شب چله
چلّه ، دو موقعیت گاه شمارانه در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه ، یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی ماه) ، هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است. واژهٔ چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان دهندهٔ گذشت یک دورهٔ زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است پیشینه
«شب یلدا که به عنوان یکی از شب های مقدس در ایران باستان مطرح بوده به صورت رسمی در تقویم ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت.چله و جشن هایی که در این شب برگزار می شود ، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته ، که کشاورزی ، بنیان زندگی آنان را تشکیل می داد و در طول سال با سپری شدن فصل ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند ، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
آنان ملاحظه می کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می شود و در نتیجه در آن روزها ، از روشنی و نور خورشید بیشتر می توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش اند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی ، از هند و ایرانی - هند و اروپایی ، دریافتند که کوتاه ترین روزها ، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاهتر می شوند ، از همین رو آنرا شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد
در دوران کهن فرهنگ اوستایی ، سال با فصل سرد شروع می شد و در اوستا ، واژه «سَرِدَ» (Sareda) یا «سَرِذَ» (Saredha) که مفهوم «سال» را افاده می کند ، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.
در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده است:
یلدا ، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب هاست در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب ، آفتاب به برج جدی تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می باشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است.
تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی ترین شب سال ، تاریکی اهریمنی بیشتر می پاید ، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می رسید ، آتش می افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند ، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن ، نوشیدن ، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می آوردند و خوانی ویژه می گستردند ، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه های خشک در سفره می نهادند. سفره شب یلدا ، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه های تر و خشک ، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان ، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود ، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می شد. در آیین های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی ، خوانی می گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش ، مانند آتشدان ، عطردان ، بخوردان ، برسم و غیره ، برآورده ها و فراورده های خوردنی فصل و خوراک های گوناگون ، خوراک مقدس مانند «می زد» نیز نهاده می شد.
شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید ، عدالت ، پیمان و جنگ هم می دانند. دربارهٔ آن دو روایت عمده رایج است. اول آنکه در این شب مهر ، میترا یا آن چنان که در اوستا و نوشته های پادشاهان هخامنشی آمده ، میثره (Mithra) به جهان بازمی گردد. او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می شود.
آئین مهرپرستی یا آئین مهر برپایه پرستش میترا در دوران پیش از آئین زرتشت شکل گرفته است و در اروپا به آئین میترائیان هم گفته می شود.
بعضی پژوهشگران هم بر این باورند که در شب یلدا ، پیامبری زاده می شود: «در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که مصادف است با سال ۱۹۶ میلادی ، پیامبری در شب یلدا زاده می شود. او را دو دولفین از آب بیرون می آورند ، چه آنکه براساس آئین مهر ، آب از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است.»
در هر دو روایت ، شب یلدا شب تولد مهر است و این بازمانده از آداب مهری است که در شرق مدیترانه به طور وسیعی رایج بوده و آثارش از جمله در معابد مهری باقیمانده در پالمیرا در اردن فعلی دیده می شود.
شباهت یلدا با جشن های دیگر اقوام
سفرهٔ شب یلدا
جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده است. در روم باستان و همزمان با ترویج مسیحیت ، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست ناپذیر) ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن می گرفتند. سول اینویکتوس در آیین میترائیسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا ایزد باستان ایرانی) لقب خورشید شکست ناپذیر را داشت.
محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میترایسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها ، بسیاری از بقایای مراسم و جشنهای پیش از مسیحیت بخصوص کریسمس را در خود نگاه داشته است و کریسمس به عنوان آمیزه ای از جشن های ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.هنگام توسعهٔ آیین های رازورزی در اروپا و سرزمین های تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت ، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساترن) ، ایزد باستانی زراعت ، احترام می نهادند. این جشن تا هفت روز ادامه می یافت و انقلاب زمستانی را شامل می شد. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده می کردند روز انقلاب زمستانی به جای ۲۱ یا ۲۲ دسامبر حدوداً در ۲۵ دسامبر واقع می شد.
فرانتس کومون ، باستان شناس بلژیکی و بنیان گذار میتراپژوهی مدرن و دیگر میتراپژوهان همفکر او مفاهیم آیین میترایسم روم را کاملاً برگرفته از آیین مزدیسنا و ایزد ایرانی میترا (مهر) می دانند اما این ایده از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد به شدت مورد نقد و بازبینی قرار گرفته است و اکنون به یکی از مسائل بسیار مجادله برانگیز در زمینه پژوهش ادیان در دنیای روم و یونان باستان تبدیل شده است.جشن تولد میترا تنها آئینی نیست که به مسیحیت راه پیدا کرده است. میان سنت های مسیحیان و آئین میترائیسم شباهت های زیادی وجود دارد. امروزه تمام مسیحیانی که تولد عیسی مسیح را جشن می گیرند هنوز هم در روز جشن شومینه و شمع هایشان را روشن نگاه می دارند ، درخت کریسمس را با چراغهای کوچک نورانی تزئین می کنند ، شب زنده داری می کنند و غذاهای مخصوص و ویژه می خورند؛ به دید و بازدید یکدیگر می روند و این مناسبت را در کنار دوستان و اقوامشان جشن می گیرند؛ درست نظیر همان سنتی که ایرانیان باستان در شب یلدا برگزار می کردند. کریسمس و یلدا تنها نمونه ای از بسیاری از باورها ، آداب و رسوم ، نمادها ، داستان ها و افسانه های مشترکی هستند که مردم ملل مختلف و مذاهب مختلف را به هم پیوند.. می زنند.
خراسان
کف زنی یا بیخ زنی در شب چله در زیبد.
در ادبیات خراسان واژه یلدا به کار برده نشده بلکه در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسناد شفاهی و مکتوب وجود دارد شب چله یا چله نشینی بکار رفته. در این شب طولانی آیین ها و مراسم های خاصی وجود داشته که شاید در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده است به آن شب چراغانی یا شب چراغ می گفتند. از آنجا که هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی ، چراغی را همراه خود می برده و به دلیل فراوانی چراغ ها عبارت چهل چراغ که نشانه کثرت است بکار می بردند.
انار و هندوانه در اکثر مناطق رایج بوده است اما در خراسان بیشتر لبو یا چغندر پخته ، شلغم پخته و پختیک (لبوی خشک شده) و شربت و شیرینی «کف» مرسوم بوده است.
شیرینی و شربت سنتی کف
جشن شب یلدا
جشن یلدا یا شب چله زیبد
شیرینی کف (بیخ) شب چله زیبد
تهیه شیرینی کف یا کف زنی یکی از آیین های شب چله در منطقه جغرافیایی قهستان و خراسان قدیم است. کف یک نوع شیرینی یا شربت سنتی است. یکی از آیین های ویژه شب چله در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است ، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن ، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را برای ساعتها هم می زنند تا به صورت کف سفت درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت شود خشک شده آن مانند گز اصفهان می شود. کف آماده شده در پایان با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها مجاز هستند با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند.
سرحمومی
یکی از سنتهای مهم برگزاری مراسم عروسی ذر ایام جشن های چله بوده است که سه روز طول می کشیده است مراسم سرحمومی در شب چله از آن جمله بوده است. سرحمومی مراسمی است که داماد در حمام عمومی مردانه و عروس در حمام زنانه طی مراسم با شکوهی به حمام می بردند و با رقص و پایکوبی و چوب بازی مراسم حنا بندان بعد از شستن و کیسه کشی داماد انجام می دادند و در مراسم حنا بندان آواز امشب حنا می بندیم… بر دست و پا می بندیم … را بصورت گروهی می خواندند؛ و درپایان لباس نو بر عروس و داماد و اقوام نزدیک آنها می پوشانند که این مراسم گاهی تا سحر طول می کشید و مقدمه مراسم عروسی است که در بعد از ظهر روز بعد برگزار می. افراد دعوت شده در صحن حمام جمع می شدند اما جوانان و افراد غیر مدعو تا پایان مراسم در بیرون از حمام جمع می شدندو شوخی و بازی سیاه بازی و انتر بازی درمی آوردند.
بردن هدایا و خمچه برای عروس
هدیه دادن داماد برای نامزدش نیز یک امر اجباری بوده است در این شب به داماد این امتیاز بزرگ داده می شد که با بردن هدیه برای نامزدش بتواند شب در خانه بااو در یک اتاق و دوتایی بخوابد. داماد تا قبل از شب زفاف فقط در مناسبتهای خاص و از جمله شب چله مجاز به خوابیدن با نامزدش بوده است که به آن نامزد بازی می گفتند. در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است.
یکی دیگر از جشنهای ایرانی چله تموز است که عکس چله زمستان است و آن طولانی ترین روز سال است که هنوز هم در خراسان جنوبی گرامی داشته می شود.
اصفهان
شب یلدا (شب چله) در شهرستان دهاقان اصفهان: مانند سایر مناطق ایران فامیل و بستگان به خانهٔ پدر بزرگها یا مادر بزرگها می روند و دور هم پای کرسی جمع می شوند. صاحب خانه هم با آجیل و میوه از مهمانها پذیرائی می کند آنها تا پاسی از شب و گاهی تا نزدیک صبح می نشینند ، شاهنامه می خوانند و فال حافظ می گیرند. بزرگترها داستان یا خاطره نقل می کنند. تازه دامادها با هدیه یا خوانچه به خانه عروس می روند. آجیل شب یلدا ، کشمش ، گردو ، بادام ، قیسی ، برگه زردآلو یا برگه گلابی ، جوزقند و انجیر و خرما است. میوه شب یلدا هم انار ، هندوانه ، سیب ، گلابی انباری (سیبری) است. همچنین نوشیدنی شب یلدا بطور معمول چای و شربت و چنانچه برف باشد مخلوط برف و شیره انگور هستند. غذای شب چله (یلدا) چنانچه مقدور باشد پلو ماهی و در غیر اینصورت یکی از غذاهای محلی:مانند کوفته ، گندی ، دلمه ، چرب و شیرین یا غیره است.
آذربایجان (شرقی و غربی)
در خطهٔ شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه ای تزیین شده به خانهٔ تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه ها را تزئین می کنند و شال های قرمزی را اطرافش می گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می کنند و به خانهٔ عروس می برند.
کردستان
در کردستان نیز مانند سایر مناطق کوهستانی ایران این آیین تاریخ کهنی دارد که به همان نام قدیمیش «شو چله» خوانده می شود و در شهر سنندج مرکز استان کردستان از قدیم اکثر خانه ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمان ها آماده می کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است.
بوشهر
مردم استان بوشهر نیز همچون دیگر ایرانی ها ، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگ ترها می گذرانند. هندوانه در شب یلدا در بوشهر کاربرد زیادی دارد.
دشت گرگان
در استان گلستان شب یلدا بسیار با اهمیت و گرامی داشته می شود. در این شب همه مردم به خانه پدر بزرگها و مادر بزرگها رفته و ضمن دورهم نشینی پیرامون کرسی و خواندن فال حافظ و فردوسی خوانی و نَقل اندازی (داستانهای شفاهی) به خوردن تنقلات و میوه جات خصوصاً میوه های باغی و جنگلی از قبیل هندوانه ، انار ، لیمو و پرتقال ، ولیک و کندس و شیرینی هایی مانند مَت و کَسمَک می پردازند و با خوردن و نوشیدن و شنیدن صحبتها و داستان های بزرگترها ، شب را به صبح می رسانند و معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی ها است.
فارس
سفرهٔ مردم شیراز مثل سفرهٔ نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج ها موجود است. حافظخوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی هاست. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است ، بلکه رسم کلی چله نشینان شده است.
همدان
همدانی ها فالی می گیرند با نام فال سوزن. در گلپایگان قدیم هم شب یلدا این رسم بود. همه دور تا دور اتاق می نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می خواند. دختر بچه ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می زند و مهمان ها بنا به ترتیبی که نشسته اند شعرهای پیرزن را فال خود می دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه است در این شب خورده می شود. در تویسرکان و ملایر ، گردو و کشمش و مویز نیز خورده می شود که از معمول ترین خوراکی های موجود در این شهرستانهاست. همچنین درآجین میوه و تنقلات برای دختری که نامزد شده ازطرف خانواده داماد برده می شود و این از رسوم قدیم به جامانده است.
استان اردبیل
در اردبیل رسم است که خانواده ها شب یلدا دور هم جمع می شوند و تا پاسی از شب با هم شب نشینی می کنند. هندوانه ، انار ، پرتقال ، تخمه ، ماهی پلو و… از جمله خوراکی هایی است که در استان اردبیل مرسوم هست ، ودر شب یلدا برای تازه عروس هندوانه تزئین می کنند و به همراه هدایای دیگر از طرف خانواده داماد فرستاده می شود.
گیلان
در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. «آوکونوس» (آو= آب و کونوس = ازگیل) یکی دیگر از خوردنی هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می شود. در فصل پاییز ، ازگیل خام را در خمره می ریزند ، خمره را پر از آب می کنند و کمی نمک هم به آن می افزایند و در خم را می بندند و در گوشه ای خارج از هوای گرم اتاق می گذارند.
ازگیل سفت و خام ، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می شود. آوکونوس در اغلب خانه های گیلان تا بهار آینده یافت می شود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه کش آفتاب می خورند. در گیلان در خانواده هایی که در همان سال پسرشان را داماد یا نامزد کرده اند رسم است که طبقی برای خانواده نوعروس می فرستند. در این طبق میوه ها و خوراکی ها و تنقلات ویژه شب چله به زیبایی در اطراف آراسته می شود و در وسط طبق هم یک ماهی بزرگ (معمولاً ماهی سفید) تازه و خام همراه با تزیین سبزیجات قرار می گیرد که معتقدند باعث خیر و برکت و فراوانی روزی زوج جدید و همچنین سلامت و باروری نوعروس می گردد.
مردم خوزستان تا سحر انتظار می کشند تا از قارون افسانه ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم شکن برای خانواده های فقیر تکه های چوب می آورد. این چوب ها به طلا تبدیل می شوند و برای آن خانواده ، ثروت و برکت به همراه می آورند.[نیازمند منبع] به خانه بزرگترها رفته و دور هم جمع شده به شوخی خنده گذرانده ، آجیل هندوانه انار شیرینی و خرما و لبو و اش و شیرینی های مختلف از جمله خوراکی های این آیین کهن است.
قزوین
مردم استان قزوین نیز ، همچون دیگر هم وطنان ایرانی ، این آیین کهن را با رفتن به خانهٔ بزرگ ترها می گذرانند. به عقیدهٔ بزرگ ترها ، آوردن میوه های مختلف خشک و تر و میوه های سرخ فام ، که به «شب چره» معروف است ، همراه با خوراکی های دیگر شگون دارد و زمستان پربرکتی را نوید می دهد. در میهمانی شب یلدا ، که همه دورِ هم جمع می شدند ، مادربزرگ ها نقش محوری داشتند. در گلپایگان ، به خصوص در بعضی مواقع که مادربزرگ ها در آوردن تنقلات تأخیر می کنند ، کوچک ترها شعر «هرکه نیارد شب چره – انبارشو موش بچره» سر می دهند ، تا مادربزرگ در آوردن «شب چره» تعجیل کند. در این شب ، اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه ، انار ، انواع تنقلات ازجمله کشمش ، گردو ، تخمه ، آجیل مشکل گشا و انجیر خشک ، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می زنند. به عقیدهٔ مادربزرگ های قزوینی ، اگر در این شب ننه سرما گریه کند ، باران می بارد؛ اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد ، برف می آید؛ و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود ، تگرگ می آید. یکی دیگر از آداب و رسوم «شب یلدا» ، فرستادن «خونچه چله» از سوی داماد به عنوان هدیهٔ زمستانی برای عروس است. در این خونچه ، برای عروس پارچه ، جواهر ، کله قند و هفت نوع میوه مثل گلابی ، هندوانه ، خربزه ، سیب و به با تزئینات خاصی فرستاده می شود.
لرستان و لکستان
شب چله در میان مردم مناطق لر و لر نشین دارای آداب و رسوم خاصی است و به آن «شو اول قاره» می گویند. شب نشینی ، دید و بازدید اقوام ، فال چهل سرو ، فال حافظ ، پختن غذاهای خاص این شب ، دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظور از برنامه های ویژه شب یلدا در شهرهای مختلف این نواحی است. در این شب همچنین مردم با استفاده از گندم ، شاهدانه ، کنجد و گردو ، تنقلاتی خاص تهیه می کنند و با جمع شدن افراد خانواده کنار هم از آن استفاده می کنند.
در لرستان شب چله (شو اول قاره) گندم شیره هم می خورند که از این طریق گندم را در شیره می خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می کنند سپس آن را روی ساج برشته می کنند و همراه بادام ، گردو ، کشمش ، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند.
در لرستان و لکستان شب چله (یلدا=شو اول قاره) ، نوجوانان و جوانان با رفتن به پشت بام همسایه خود و دراز کردن شالی ، اشعار زیر را بلند بلند می خوانند و همسایه در شال آنها آجیل ، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می گذارد.
«امشو اول قاره ، خیر د هونت بواره» امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر از خانه ات ببارد.
«نون و پنیر و شیره _ کیخا هونت نمیره» نان و پنیر و شیره کدخدا (صاحب خانه) خانه ات نمیرد.
«چی به علی کوشکه بیاره» چیزی بده علی کوچک یا بچه ات بیاورد…
صاحب خانه کمی آجیل گندم برشته با میوه و شیرینی در شال بچه ها می گذارد و بچه ها ضمن بالا کشیدن شال و محتویاتش به عنوان تشکر از صاحب خانه ، تکرار می کنند:
«امشو اول قاهاره نون و پنیر و شیره کیخا هونت نمیره» (امشب اول یلدا یا اول زمستان است نان و پنیر و شیره کدخدا خانه ات نمیرد) سپس ، شال را برمی دارند و به روی پشت
خوراکی ها
برای جشن گرفتن میلاد مهر ، سفره ای پهن می شود که به آن سفره یلدا یا چله می گویند و با انواع خشکبار ، انار دان شده یا هندوانه تزئین می شود.انار و هندوانه جزو مهم ترین ملزومات شب یلدا هستند. همچنین آجیل شب یلدا نیز در ایران طرفدار بسیاری دارد.
برای نیاکان ایرانی ها که به آئین مهر دلبستگی داشتند ، رنگ قرمز (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه ، انتخاب سیب قرمز و سنجد در سفره شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع است.
فال حافظ
مرسوم است که در این شب بزرگ خانواده تفألی به دیوان حافظ می زند و اهل ذوق و شاعری ، سروده های خود را برای دیگران می خوانند. در مجموع اینها آدابی است که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو می شود.
شب چله در حوزه ایران بزرگ
در خراسان بزرگ تا کشمیر شب چله بزرگ مورد تکریم بوده است. بخصوص در افغانستان ، بخش هایی از پاکستان و شمال هند و کشمیر به شب یلدا شب چله کلان (تلفظ به انگلیسیchillai kalan) می گویند. بخصوص در میان تاجیکان شب چله کلان (بزرگ) با آیین هایی همراه است. این آیین ها شباهت زیادی به آیین های شب چله ایرانی دارد.
در مزار شریف ، همه ساله با نزدیک شدن به آخرین و طولانی ترین شب از فصل پاییز که چله بزرگ نام دارد ، مردم فرهنگ دوست ولایت بلخ در شمال افغانستان با آداب و رسوم خاص خود به استقبال این شب می روند.
ثبت میراث فرهنگی و معنوی یونسکو
نوشتار اصلی: ادعاهای دیگران دربارهٔ میراث فرهنگی و معنوی ایران
جمهوری آذربایجان در پی آن است تا یلدا که یکی از آئین های باستانی و ملی ایران با قدمتی ۸ هزار ساله است را با نام خود ثبت کند