مدرسه ضیائیه که به زندان اسکندر نیز معروف است یکی دیگر از آثار تاریخی شهر یزد است. آغاز ساخت این بنای تاریخی در قرن هفتم هجری و در سال ۶۳۱ هجری قمری آغاز و در سال ۷۰۵ هجری قمری به پایان رسید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تلاش سازمان میراث فرهنگی ، مرمت و بازسازی بر روی این عمارت باستانی صورت گرفت و با شماره ی ۷۷۰ به عنوان آثار ملی کشور به ثبت رسید.
این بنا در قرن هفتم هجری به همت ضیاءالدین حسین رضی شروعبه ساخت شد و در سال ۷۰۵ هجری قمری به کمک مجدالدین حسن و شرف الدین علی که از پسران ضیاءالدین بودند به پایان رسید.
در شهر کویری یزد ، آثار تاریخی متعددی از دوران کهن ایران زمین برجای مانده که نشان دهنده ی فرهنگ غنی و تمدن چندین هزارساله ی کشور ایران است. بناهای عظیم تاریخی با معماری خیره کننده و خارق العاده ای که زبان هر بیننده و گردشگر را به تحسین و ستایش سازندگان و هنرمندان ایران مجبور می سازد. مدرسه ضیائیه نیز یکی از این آثار باستانی و شگفتی های تاریخی است که در سراسر جهان ، نمی توان همانندی تاریخی برایش یافت. این بنا در کنار دیگر آثار کهن و تاریخی شهر یزد ، همانند گنجی بی قیمت عهده دار حفظ تمدن ، هویت ، تاریخ و فرهنگ کشور ایران و مردم این سرزمین خواهد بود.
مدرسه ضیائیه در خیابان امام و در محله ی فهادان (یک از قدیمی ترین محله های شهر یزد) ، کوچه ی رخت­شوی ­خانه ، کوچه ی حمام نو واقع شده است. از جمله مکان های تاریخی که در نزدیکی این بنای عظیم وجود دارند می توان به بقعه ی دوازده امام یزد که در مجاورت این بنا قرار دارد ، خانه ی لاری ها (بیشترین فاصله ی خانه ی لاری ها از مدرسه ضیائیه سیصد متر بیان شده است) و موزه سکه و مردم شناسی حیدرزاده (فاصله ی این ساختمان باستانی نیز حدود سیصد متر ذکر شده است) ، اشاره کرد.
فاصله مدرسه ضیائیه از بقعه دوازده امام یزد بسیار کم بوده و تقریبا در چندمتری یکدیگر قرار گرفته اند. به گونه ای که تمام گردشگران و بازدیدکنندگان این آثار تاریخی می توانند همزمان از این دو عمارت و شاهکار تاریخی ایرانی ، دیدن کنند. یکی از نکات جالبی که در مورد مدرسه ضیائیه وجود دارد ، شباهت زیاد گنبد این عمارت تاریخی به گنبد بقعه ی دوازده امام یزد است که در نوع خود جالب و شگفت انگیز است.
در بین آثار تاریخی شهر یزد ، مدرسه ضیائیه با قدمتی حدود هشت قرن همانند کوهی استوار از دل تاریخ برجای مانده است که در دل خود رازهایی نهفته از دوران گذشته به یادگار دارد. زندان اسکندر نام دیگر این بنا است که بیشتر به همین نام شناخته شده است. گفته می شود اسکندر مقدونی در سر راه خود به ری ، در مکانی که یزد کنونی بوده است ، زندانی ساخت که آن را «کِثَه» می گفتند و بعدها در دوران ساسانیان به فرمان یزدگرد اول (۴۲۱-۳۹۹ میلادی) در این محل شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند. هرچند در هیچ یک از اسناد تاریخی نوشته ای مبنی بر حضور یا عبور اسکندر از این مکان یا شهر باستانی یزد ثبت نشده و تنها مورخان محلی یزد ، آن را مطرح کرده اند بااین وجود می توان از این شهر به عنوان موقعیت استراتژیکی مناسبی جهت استقرار نیروهای نظامی یونانیان نام برد که همین امر موجب تسهیل در تسخیر ایالات پارس و ماد ، توسط اسکندر شد. همچنین مؤسسات راهداری و ایستگاه های چاپار در مسیر راه پارس به خراسان و ری به کرمان ، از یزد عبور می کرد.
بنابراین حضور مکانی برای مخالفان اسکندر در شهر یزد ، چندان هم به دوراز تصور نخواهد بود. احتمالا نقل قول تاریخ نویسان محلی یزد به دلیل حمله ی اسکندر مقدونی به ایران ، سیل تبعیدیان اسکندر به شهر یزد و همچنین نفرت و هراسی که مردم آن زمان از اسکندر مقدونی داشته اند ، ازجمله دلایل وجود نامی چون زندان اسکندر در این مکان است. در سده ۹ هجری قمری ، پژوهشگران تاریخ محلی یزد ، ازجمله جعفری در تاریخ یزد و کاتب در تاریخ جدید یزد ، نام کثه را با روایت های «زندان سکندر» درآمیخته اند و کثه را نخستین بنای یزد پنداشته اند که به فرمان اسکندر مقدونی ساخته شده و آن را «زندان ذوالقرنین» خوانده اند. معین الدین نطنزی از مورخان قرن نهم هجری ، در نوشته های خود ، سرزمین یزد را به عنوان زندان ضحاک معرفی کرده است. این شهر در دوره فرمانروایی آل مظفر ، ازنظر فرهنگی و ایجاد مراکز تعلیم و تربیت به اوج شکوفایی رسید و در هیچ جای ایران به اندازه یزد ، دارالتعلیم به وجود نیامد به گونه ای که یزد به «دارالعلم» معروف شد. ازاین رو مدارس در این شهر بیشترین تعداد را داشته است و مدرسه ضیائیه نیز یکی از این مدارس بوده است.
معماری به کاررفته در مدرسه ضیائیه ، از ویژگی منحصربه فردی برخوردار است که در عین سادگی ، زیبایی هنر بکار رفته ی استادکاران آن دوران را به نمایش می گذارد. در ساخت این بنای عظیم تاریخی ، از هیچ نوع تزئینات کاشی کاری استفاده نشده است. به نظر می رسد تنها از خشت خام برای ساخت عمارت مدرسه بهره برده باشند که شاید همین امر بیان کننده ی دلیل استقامت و ماندگاری آن تا قرن معاصر است
گنبد مدرسه ضیائیه ، از خشت خام ساخته شده است و گچ بری هایی آن که با آبرنگ آبی لاجوردی و طلایی تزئین شده اند ، زیبایی توأم با سادگی ملموسی را برای این عمارت ، رقم زده است. متأسفانه پس از گذشت هشت قرن از قدمت این بنای باستانی ، تنها قسمتی از این نقاشی آبرنگ بر روی گچ سفید برجای مانده است. همچنین گنبد از چهار دیوار بلند که طول هر یک از ضلع های آن به ۸.۸ متر می رسد ، تشکیل شده است. بقعه ی این بنا ۱۸ متر و فاصله ی دهنه ی آن ۵.۹ متر است.
حیاطی قدیمی در ساختمان مدرسه ضیائیه قرار دارد که در اطراف آن ، سه ایوان قرار گرفته اند. از قسمت های جالب مدرسه ضیائیه می توان به چاهی با عمق ۲.۸ متر از سطح زمین اشاره کرد که در وسط حیاط عمارت ، قرار گرفته است.در انتهای این چاه سردابی (زیرزمین) قدیمی ، با سی وهشت پله قرار دارد که کارشناسان معماری ، عمق سرداب را تقریبا ۵ متر برآورد کرده اند. در کف سرداب نیز حوضچه ای قرار دارد که به نظر می رسد از بقایای عمارت اولیه ی مدرسه ضیائیه بوده و دلیل حضور سرداب و حوضچه ، فراهم کردن آب و استفاده از آن برای ساکنین مدرسه است.
احتمالاتی فراوان در مورد چاه موجود در حیاط مدرسه ضیائیه وجود دارد که بیان کننده ی سیاه چال معروف مدرسه یا زندان اسکندر برای زندانی تبعیدیان زمان اسکندر مقدونی است؛ اما درواقع این گودال به علت فروریختگی پایاب در میان صحن آن ساختمان به وجود آمده که باعث ظهور چنین تصوراتی در بین مردم شده است. نکته ی دیگری که در مورد معماری این بنای عظیم تاریخی می توان ذکر کرد مربوط به تعمیر و مرمت آن است.
طبق نقل قول ها و احتمالاتی که در مورد مدرسه ی تاریخی ضیائیه وجود دارد ، این عمارت ممکن است بقایای یکی از خانه های خاندان رضی و گنبد نیز باقیمانده ی بقعه ی قبور آن ها باشد؛ که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، به دلیل خرابی های بسیاری که در این ساختمان ایجاد شده بود ، معمار استاد آخوند خرمی ، با استفاده از آجر به مرمت و بازسازی این بنای ساخته شده از خشت پرداخت و به صورت اولیه اش بازپیرایی شد و با شماره ی ۷۷۰ در فهرست آثار ملی کشور توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید. در توصیف بنای تاریخی و بی بدیل مدرسه ضیائیه مشهور به زندان اسکندر ، سعی شد اطلاعاتی کلی و مهم را در اختیار شما دوستان و علاقه مندان به آثار باستانی و کهن ایران زمین ، ارائه شود. امیدواریم توانسته باشیم ، به این هدف مهم دست یابیم. قطعا نظرات و نکته سنجی های شما دوستان گرامی در مورد این مقاله ، بیش از گذشته ، ما را در تهیه ی هرچه بهتر مقالاتی از این قبیل ، راهنمایی خواهد ساخت.