خانه لاری ها که در یزد قرار دارد نگینی از مردم لارستان در دل کویر است که یکی از بناهای ارزشمند شهر یزد می باشد.
خانه لاری ها در شهر یزد ، خیابان امام خمینی ، محله فهادان و نزدیک بناهای تاریخی زندان اسکندر ، سید گلسرخ ، عمارت کلاه فرهنگی و برج و باروی شهر است. این بناهای تاریخی ۶۰۰۰ مترمربع وسعت دارند.
ساخت این بنای با ارزش به زمان قاجار و سال ۱۲۸۶ هجری قمری باز می گردد و قدمتی ۱۵۰ ساله دارد. مالک آن یکی از تجار برجسته لاری در شهر یزد به نام حاج محمد ابراهیم لاری و بنیان گذارش حاج غلامحسین ملازینل بوده است. لاری ها ۲۷۰ سال ، پیش از این به منظور تجارت از فارس به شهر یزد آمدند و در جای جای شهر ساکن شدند.
در و دیوار های خانه مامن امنی برای نسل های مختلف خاندان لاری ها بوده و قد کشیدن فرزندان خاندان را به تماشا نشسته اند. برای مدتی در گذشته این خانه خانقاه نعمت اللهی (محل زندگی دراویش مسلک نعمت اللهی) بوده است. تا اواخر دوران حکومت رضا شاه به عنوان یکی از خانه های اعیان و اشراف دوران خود مورد توجه خاص و عام بود اما به علت موروثی شدن به متروکه ای تبدیل گردید و خسارات و آسیب های جدی به آن وارد آمد.
در سال ۱۳۶۳ این بنای تاریخی توسط میراث فرهنگی یزد از صاحبش که در آن زمان آقای علی یزدی نژاد بود خریداری و مرمت شد و به عنوان محل اداره میراث مورد استفاده قرار گرفت.
خانه لاری ها از یک حیاط اصلی یک حیاط میانی و یک حیاط کوچک و مجموعه ای از ایوان ها ، تالارها ، اتاق ها و یک سر در و هشتی برخوردار است. هشتی در فاصله ای بین دو حیاط تعبیه شده است که به هر دو حیاط به یک اندازه دسترسی دارد.

در ادامه به معرفی بخش های مختلف خانه لاری ها می پردازیم:

حیاط اصلی
اصلی ترین قسمت خانه لاری ها حیاط بزرگ آن است که به عنوان حیاط اصلی در نظر گرفته می شود. این حیاط مستطیلی شکل در امتداد شمال شرقی – جنوب غربی بنا قرار دارد. حوض لاجوردی میان آن جلوه خاصی را به فضا بخشیده است. بر روی حوض تختی قرار دارد که با سه پله از سطح حیاط جدا می گردد و نیمی از فضای حوض را اشغال می کند. این تخت و فضای آن اصطلاحا غروب نشین یا سایه نشین نامیده می شود.
ارتفاع بخش جنوب غربی آن ارزش و اهمیت این قسمت از ساختمان را نشان می دهد. ایوان بلند و مرتفع این حیاط استفاده از فضا را در فصول مختلف سال فراهم می کند. با وجود این ایوان در ضلع جنوبی و جنوب غربی بنا باعث وجود سایه در آن می شود و اهالی خانه ها می توانند در فصل تابستان در ایوان بنشینند و به دور از تابش مستقیم خورشید هوای خنکی را تجربه کنند. در کنار این کاربرد تابستانه ، وجود چنین فضای نیمه بازی در راس حیاط اصلی و قرار گیری تمامی اتاق ها ، ایوان ها و تالارهای ساخته شده در دور حیاط فضایی خاص را به وجود آورده است. در آن سوی ایوان یعنی در فضاهای ضلع شمالی فضاهای آفتابگیر وجود دارند که در فصل زمستان مورد استفاده قرار می گیرند و فضای وسیع تری را در بر گرفته اند. قرارگیری فضاهای بسته در شمال شرقی حیاط و وجود ایوانی کوچک و کوتاه تضاد این قسمت را با جنوب غربی حیاط نشان می دهد.

در ادامه به معرفی هر یک از قسمت های حیاط اصلی می پردازیم:
۱- ایوان و بادگیر
ایوان بلند و دهانه ی وسیع آن حیاط را به درون خود کشیده و پیوند خاصی را در مرز این دو قسمت به وجود آورده است. دیوار های داخلی ایوان یکی از پرکارترین قسمت های حیاط اصلی را به نمایش می گذارند که در ادامه تزیینات دیوار حیاط ، امتداد یافته اند. این ویژگی ها ایوان را یکی از قسمت های مهم حیاط اصلی جلوه می دهد.
۲- فضاهای بسته
اتاق های این عمارت با سه پله که با سنگ های مشبک کاری تزیین شده است از حیاط جدا می شوند. بدنه داخلی اتاق های این بنا که به هنر گچ بری و رنگ بنفش مزین هستند ، به صورت چهار ضلعی دور تا دور حیاط را در بر گرفته اند. این اتاق ها در هر ضلع با درهای چوبی به یکدیگر راه دارند.سقف مسطح اتاق ها با تیرهای چوبی پوشیده شده است که روی آنها توفال کاری (گچ کاری بر روی آهن توری) و بر روی توفال ها نیز نقاشی گل و بوته دارد.
اتاق ها در واقع یکی از لایه های این قسمت ساختمان هستند. ایجاد مکان های خدماتی مانند اصطبل در لایه بعدی و پشت اتاق های رو به حیاط اصلی نشان از هوش سازندگان این بنا دار. فضاهای خدماتی به حیاط راهی ندارند.
هریک از از ۲۲ اتاق این مجموعه با نام خاصی مشخص شده است. اتاق سه دری مخصوص بچه ها و اتاق پنج دری مخصوص خانواده و اتاق ارسی با درب کشویی به سمت بالا همگی در این عمارت قرار دارند.
اتاق پنج دری یکی از تماشایی ترین اتاق ها در این حیاط است.
۳- سرداب
سرداب اصلی خانه با عمقی در حدود ۶ متر در جبهه ایوان و بادگیر وجود دارد و به وسیله ی ۳۸ پله از سطح جدا می شود. سقف سردابه به صورت طاق تویزه (طاقی از گچ و نی) ساخته شده است و در داخل آن دو شمسه رنگین خودنمایی می کنند. سرداب دیگری نیز در ضلع غربی بنا واقع است و نقش بهارخواب را دارد. یکی دیگر از کاربردهای آن نگهداری گوشت و حبوبات در اتاقک درون آن می باشد.

حیاط میانی
حیاط میانی هم ساختاری شبیه به حیاط اصلی دارد. ایوانی هم در این حیاط دیده می شود که نمایی بلندتر از سایر فضاها دارد. این ایوان در مرکز بخش جنوب غربی با دهانه ای وسیع ساخته شده است.
وجود یک پنج دری درست در آن سوی این حیاط تقابل زیبایی را بین نماها به وجود آورده است. فضای شمال غربی حیاط یک هفت دری با نمایی ساده را در خود دارد. در کنار آن و در بخش شمال شرقی بنا یک پنج دری و یک سه دری وجود دارند که مجموعه ای از طاق نماها را ایجاد کرده اند. در مقابل هفت دری دیواری تراش خورده به چشم می خورد که نمایی دقیقا متقارن با درهای اتاق هفت دری بر آن نقش بسته است.
حیاط سوم
در بخش شمال شرقی عمارت ، قسمت جداگانه ای به چشم می خورد که یک حیاط کوچک و یک اتاق را شامل می شود. این قسمت ورودی و خروجی کاملا جدا و مستقلی به بیرون عمارت دارد. این حیاط یک طبقه بلندتر از حیاط میانی است و ارتباط کمی میان آن و بخش های دیگر خانه مشاهده می شود. این حیاط را می توان بخشی کاملا مستقل از خانه در نظر گرفت و اهمیت کمی برای آن قائل شد. در زیر این حیاط ، فضایی چلیپا (صلیبی) شکل ساخته شده است. نور این فضا از نورگیر میان سقف که در وسط حیاط قرار دارد تامین می شود. با این ویژگی ها می توان این فضا را به عنوان فضای باز در نظر گرفت چرا که سقف آن در مرکز روزنه ای بزرگ قرار دارد. از سوی دیگر می توان گفت که این قسمت فضایی بسته است که روزنه ای به آسمان دارد.

بخش های دیگر
علاوه بر این احداث این فضای نیم باز در رأس حیاط که بزرگ ترین و مهم ترین بخش عمارت را تشکیل می دهد ، تاثیر شگرفی در کیفیت فضای حیاط ایجاد کرده است. تمامی اتاق ها ، ایوان ها و تالارهای ساخته شده در این بنای تاریخی ، دورتادور حیاط اصلی احداث شده و فضایی جالب و زیبا را بوجود آورده اند. این در حالی است که مکان های خدماتی مانند اصطبل و … در گوشه ها و پشت اتاق های رو به حیاط اصلی واقع شده اند.
وسعت بیشتر بخش شمال شرقی حیاط به استثنای ایوان کوچک و کوتاهی که در مرکز آن قرار گرفته است ، مجموعه ای از فضاهای بسته را تشکیل می دهد که از دلایل افزایش اهمیت ایوان اصلی به شمار می آید و البته دلیل اصلی آن علاوه بر مسائل استاتیکی بسیار وابسته به موضوع اقلیمی می باشد. معماران و سازندگان خانه لاری ها ، قسمت های جنوب شرقی و شمال غربی را متفاوت از یکدیگر ساخته اند. به طوری که در بخش شمال غربی ، حضور سه ایوان کوچک واقع در مرکز ، دو عدد سه دری در بین آن ها و دو راهرو در انتهای این بخش به چشم می خورد. درحالی که در مرکز بخش جنوب شرقی ، اوضاع کاملا برخلاف قسمت شمال غربی رقم خورده است. در این بخش ، فضا های بسته تعبیه شده اند. یک پنج دری در مرکز و در هر طرف آن ، ابتدا ایوان کوچک و باریکی قرار گرفته و پس از آن ، سه دری و باز ایوان کوچک دیگری حضور دارد. همچنین در بخش جنوب شرقی ، راهروهایی در فاصله فضاهای بسته ساخته شده اند که به عنوان فضاهای نیم باز شناخته می شوند.
قسمت جنوب شرقی خانه لاری ها از دو لایه فضایی تشکیل شده است. لایه ی اول را اتاق هایی که در کنار حیاط و روبروی آن قرار گرفته است ، تشکیل می دهد و لایه ی دوم را فضاهای خدماتی به وجود آورده اند که در پشت این اتاق ها احداث شده اند. سازندگان این عمارت کهن ، بخش شمال غربی را نیز از دو لایه فضایی ساخته اند که همین امر سبب اتصال این دو لایه به یکدیگر می شود. حیاط اصلی دارای ایوان بلندی است که از دهانه وسیعی برخوردار است و همین امر باعث شده است که اینطور به نظر برسد که پیوندی قوی بین این دو وجود دارد.
همچنین پرتراشی بدنه های داخل ایوان ، آن را جزیی از دیوارهای پرکار حیاط نشان می دهد که در ایوان ادامه یافته است. طراحان هنرمند و خوش ذوق خانه لاری ها ، اتاق ها و گوشواره هایی را در دو طبقه و در اطراف آن قرار داده اند که درها و پنجره هایشان به سمت ایوان گشوده می شود. همچنین در پشت ایوان ، بادگیری مرتفع قرار گرفته است که از درون حیاط می توان آن را به خوبی مشاهده کرد. معماران این اثر تاریخی ارزشمند ، این بادگیر را در گوشه ایوان تعبیه کرده اند.
ایوانی دیگر که از نمایی بلندتر از سایر نماها برخوردار است ، در حیاط کوچک تر و با دهانه ای وسیع در میان بخش جنوب غربی ساخته شده است که روبروی آن ، یک پنج دری حضور دارد. با این طراحی و ساخت ، معماران و سازندگان ماهر ایران ، تقابلی بین دو نما به وجود آورده اند که زیبا و ستودنی است. قسمت شمال غربی حیاط نیز در نوع خود جالب و قابل توجه به نظر می رسد. تمامی این بخش از یک هفت دری تشکیل شده و از نمایی ساده و در عین حال زیبا و دوست داشتنی برخوردار است. در بخش کناری آن که شمال شرقی بنا است ، یک پنج دری و یک سه دری ساخته شده اند که مجموعه ای از طاق نماها را به وجود آورده اند.
در بخش چهارم حیاط نیز دیواری تراش خورده با قاب هایی برابر با هفت دری ضلع مقابل دیده می شود. به نظر می رسد طراحان این بنا با تقسیم بندی یکسان و متمادی در نمای سه بخش حیاط ، هدف تمییز دادن ایوان جبهه جنوب غربی را دنبال می کردند.
این اثر در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۳۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.