براساس کاوش‌های صورت گرفته، محوطه باستانی ازبکی در برگیرنده شش هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است. ازبکی محوطه باستانی گسترده‌ای برابر با صد هکتار و ۱۰ تپه ارزشمند است که شش تپه از آن را گروهی از باستان شناسان ایرانی به سرپرستی دکتر یوسف مجیدزاده (از سال ۱۳۷۷تا ۱۳۸۴) حفاری کرده‌اند.
مجموعه این تپه‌های محوطه باستانی به شرح زیر آورده شده است:
۱– یان تپه
در ۷۰۰ متری تپه مرتفع محوطه و در جنوب غربی روستای ازبکی قرار دارد. در این تپه کم ارتفاع بقایای پنج دوره معماری خشتی دوره‌های فرهنگی هزتره هفتم و ششم پیش از میلاد شناسایی شده است.
۲– جیران تپه
این تپه با ۲ متر ارتفاع در فاصله ۲۵۰ متری جنوب غربی تپه مرتفع و ۳۰۰ متری شمال شرقی یان تپه قرار دارد. در آن استقرارهایی همزمان با یان تچه تا قرن هفتم هجری قمری وجود داشته ولی با تناوب متروک شده و چندی بعد استقرار جدیدی صورت گرفته است. البته اواسط هزاره ششم تا اواسط هزاره دوم پیش از میلاد در این تپه برای چندین هزاره، استقرار وجود نداشته است.
۳-دوشان تپه
این تپه در حدود ۲۵۰ متری غرب تپه مرتفع قرار دارد. نتیجه حفریات در آن تاکنون به شناسایی سه دوره معماری از عصر آهن منجر شده که به مهاجران صاحب سفال خاکستری تعلق دارد. متاخرترین بقایای بر جای مانده از این سه دوران به دوران مادها است و دو دوره کهن تر به اوایل و اواسط استقرار مردمان یعنی از نیمه دوم هزاره دوم تا پادشاهی مادها مربوط می‌شود.
۴-گوموش تپه
این تپه در غرب قپه مرتفع و در ۲۲۰ متری شمال غربی جیران تپه قرار دارد. متاسفانه روی این تپه ویلای به نسبت گسترده و مجلل مالک زمین‌های اطراف محوطه ساخته شده است. سفال‌های این تپه بیشتر از نوع سفال‌های دوره‌های اول و دوم در تپه سیلک کاشان، چشمه علی ری وقره تپه شهریار است.
۵-مارال تپه
این تپه در حدود ۵۰ متری دامنه غربی تپه مرتفع بر سر راه دوشان تپه قرار دارد. در این تپه علاوه بر شناسایی تعدادی گورخمره مادی از سکویی بزرگ مربوط به نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد نیز خاک برداری شده است.
۶- تپه مرتفع ازبکی (دژ مادی)
محوطه باستانی ازبکی در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد و با ورود مهاجران جدید به ایران به شهر بزرگی تبدیل شد. در مرکز این شهر و بر روی بقایای باستانی و پیش از تاریخ، تپه‌ای با ارتفاع ۱۲۰۰ متر ارتفاع از سطه دریا و ۲۶ متر از سطح زمین‌های همجوار، قلعه‌ای به وسعت تقریبی ۲۲۰۰ متر مربع با حصاری عظیم به عرض ۷ متر ساخته شد. از این تاریخ تا پایان عصر پادشاهی مادها سه قلعه دیگر بر روی ویرانه‌های نخستین قلعه بر پا شد که آخرین آن‌ها دژ مادی با وسعتی بالغ بر ۹۰۰ متر مربع است. این تپه که خود کهن دژ این محوطه باستانی است به تپه ازبکی معروف است و در ۸ مهر ۱۳۵۲ با شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
شگفتی‌های تپه باستانی ازبکی
محوطه باستانی ازبکی با توجه به قدمت قابل توجه و اسکان اجتماعات بشری در دوره‌های مختلف تاریخی، شگفتی‌ها و ویژگی‌های خاصی را در خود جای داده است که شرح مختصری از آن در موارد زیر آورده شده است:
۱– خشت‌های نه هزار ساله
«یان تپه» یکی از تپه‌های باستانی محوطه باستانی ازبکی است که در ۷۰۰متری تپه مرتفع ( دژ مادی ) قرار دارد. در این تپه کم ارتفاع بقایای کهن ترین روستای ایران متعلق به دوره‌های فرهنگی هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد شناسایی شده است. کهن ترین خشت‌های دست ساز بشر از«یان تپه» کشف شده است. این در حالی است که کهن ترین خشت‌های شناخته شده در فلات مرکزی ایران تا پیش از حفریات محوطه ازبکی تنها از تپه سیلک در نزدیکی کاشان و تپه زاغه در دشت قزوین به دست آمده بود. آثار محوطه ازبکی به شکل یک روستای کوچک پیش از تاریخی به وسعت تقریبی یک هکتار است. شواهد نشان می‌دهد که ۱۵ تا۲۰ خانوار در این روستا ساکن بوده‌اند. خشت‌های نه هزار ساله یان تپه بیشتر پوک هستند و چون با دست شکل گرفته‌اند، اندازه‌ها و ابعاد مختلفی دارند.
همچنین آثار معماری این تپه نشان دهنده دوره آغاز خشت سازی در ایران است چرا که هنوز ساکنان آن با تکنیک معماری و دیوار سازی به طور کامل آشنایی نداشتند و خشت‌ها را با دست شکل داده و بر روی هم می‌چیدند. طی کاوش‌های صورت گرفته آثاری از وجود سقف در هیچ یک از خانه‌های یان تپه به دست نیامده است بلکه کوچکی بیش از حد معمول آنها اشاره بر سرپوشیده بودنشان با وسایل بسیار ابتدایی مانند شاخ و برگ درختان و به احتمال اندودی از گل یا کاهگل بر روی آنها دارد. در این سکونتگاه، مردم مردگان خود را در کف اتاق‌های مسکونی دفن کرده و سپس کف آنها را خشت فرش می‌کردند.
محوطه باستانی ازبکی و گفتگوی تمدنها
محمد خاتمی (رئیس جمهوری وقت) در همایش جهانی گفت و گوی تمدن‌ها، خشتی ۹ هزار ساله را به عنوان سند قدمت فرهنگ و مدنیت ایران به کوفی عنان (دبیر کل سابق سازمان ملل متحد) هدیه کرد. این همایش در روز سه شنبه ۱۵شهریور ۱۳۷۹(۵ سپتامبر ۲۰۰۰میلادی) در شهر نیویورک انجام شد.
۲– معبد رنگین یان تپه
یکی از مهم ترین آثار یان تپه متعلق به هزاره هفتم پیش از میلاد، بخشی از یک بنای بسیار زیبا است که قسمت شمالی آن حدود ۶۰ سانتی متر مرتفع تر از قسمت‌های دیگر ساخته شده است و دست یابی به آن از دو راه پله در شمال شرق و شمال غرب امکان پذیر است. رنگ اخرایی دیوارها و کف تمامی مجموعه و وسعت چشمگیر آن نسبت به معماری در لایه‌های بالاتر اشاره بر اهمیت این ساخت و ساز به عنوان محلی عمومی و به احتمال فراوان جایگاهی مقدس همچون عبادتگاه دارد. از نکات بی سابقه معماری یان تپه ۱۲ نوع کف سازی فضاهای معماری است که در مراحل مختلف سکونت در این دهکده باستانی به دست آمده است و از نظر تنوع در معماری پیش از تاریخ ایران بی نظیر است.
۳- دست یابی ساکنان پیش از تاریخ محوطه ازبکی به سیمان
از آغاز دومین فصل کاوش در محوطه ازبکی، باستان شناسان به کف‌های سخت ساروج مانند در معماری‌های یان تپه برخورد کردند. از نظر آنان پذیرش این که در دورانی آن چنان کهن، انسان توانسته به فرمول ساخت ساروج مانند دست یابد، بسیار دشوار می‌نمود. غافل از اینکه در فاصله چند کیلومتری شمال غربی محوطه ازبکی یکی از بزرگ ترین کارخانه‌های تولید سیمان (کارخانه سیمان آبیک) قرار داشت. برهمین مبنا در گزارش سومین فصل حفاری در محوطه ازبکی آمده است: ” بی تردید ساکنان پیش از تاریخ فلات مرکزی در محوطه ازبکی در چند کیلومتری شمال غرب روستاهای خود به وجود خاک سیمان در کوهپایه‌های جنوب البرز پی برده بودند و از آن در ساختن کف‌های شنی استفاده می کرده‌اند.”
۴- لوح آغاز عیلامی ، سند همکاری تجاری ازبکی و شوش
باستان شناسان در یکی از روزهای سرد پاییز سال ۱۳۷۸، یک لوح گلی باستانی را در مارال تپه کشف کردند که با مطالعه آنت نتایج شگفت انگیزی به دست آمد. مارال تپه از اواسط هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح این سند افتخار آمیز را در دل پر راز خویش حفظ کرده است. این لوح گلین بیشتر شبیه گل نبشته‌های دوران آغاز عیلامی است که ارقام و نشانه‌های آن تا کنون مشاهده نشده است.به نظر می‌رسد لوح به دست آمده بخشی از یک لوح محاسباتی باشد. در آن ارقام بیشتر به صورت سوراخ‌های کوچک گرد در اثر ناخن و یا وسیله‌ای مانند آن ایجاد شده است وقبل از باز کردن حساب مجدد به کمک خطی افقی حساب پیشین را به اصطلاح بسته‌اند. ورز گل چنان به خوبی انجام گرفته که جنس آن به طور کامل فشارده و سخت شده است و حتی یک حباب هر چند کوچک هوا هم در سطح لوح به چشم نمی‌خورد. طول این قطعه در حالت کنونی ۶٫۷ و عرض آن ۵٫۷ سانتیمتر استاما به نظر می‌رسد که در اصل ابعادی به مراتب بیشتر از این داشته است.
۵- بناهای آریایی‌های اولیه در ازبکی
مدارک به دست آمده از مهاجرت آریایی‌های دارای سفال خاکستری متعلق به هزاره دوم تا پیش از تاسیس پادشاهی مادها بیشتر شامل قبور و گورستان‌ها بوده است. اعتقاد عمومی باستان شناسان بر آن است که آریایی‌های اولیه، زندگی چادرنشینی داشته‌اند. حال آن که در محوطه ازبکی (دوشان تپه) آثاری از سه بنای عظیم مشاهده شده که قطر حصار کهن ترین آن‌ها در حدود هفت متر و وسعت آن بیش از ۲۰۰۰ متر مربع است.
وجود دو دوره معماری در این مکان نشان می‌دهد که در دوره دوم از بقایای دیوار اولیه به عنوان پی استفاده شده است و دیوارهای جدید را بر روی آن بنا کرده‌اند. کارشناسان معتقدند وجود دیوارهای قطور در این بناهای باستانی نشان دهنده آن است که این بناها برای استفاده عمومی یا عبادتگاه کاربری داشته‌اند. تمامی این بناها خشتی بوده و بنا به شواهد موجود احتمالا سطح دیوارها را نخست با لایه‌ای از گل و کاه اندود کرده و سپس سطح آن را با رنگ سفید گچ یا آهک می‌پوشاندند. این اتلق‌ها همگی ستون دار هستند. از سکونت گاه‌های آریایی‌ها علاوه بر معماری، مقادیر فراوانی سفال خاکستری و نخودی به صورت ساده و منقوش همراه با پایه‌های سفالی به دست آمده است که دلیلی بر حضور مادها و اجداد آن‌ها در این منطقه است. گورستان تاریخی متعلق به این مردم در ۲۵۰ متری جنوب بناهای شناسایی و حفار یشده و همچنین آثاری از این مهاجران سفال خاکستری در جیران تپه محوطه ازبکی به دست آمده است.

بزرگترین جشنواره نوروزی استان البرز در محوطه باستانی ازبکی از یکم تا دوازدهم فروردین ماه همه روزه از ساعت 8 صبح الی 19 برگزار می‌گردد.